Ekonomske specifičnosti transportne usluge čine rad u korist drugoga. Cijele industrije, kao što su to energetski sistem, transport, komunikacije, umjetnička produkcija i sl., osnovane su da bi osigurale usluge. Međutim, usluge uključuju i rad koji se obavlja i za nekoga unutar preduzeća, kao što su: pripreme za isplatu dnevnica, održavanje voznoga parka, zapošljavanje i obrazovanje novih radnika i sl. Zahvaljujući velikom značenju usluga i njihovom značajnom učešću u privredi razvijenih zemalja, te, čini se, neograničenoj spremnosti ljudi da plate nekom drugom da obavljaju poslove umjesto njih (kuvanje, čišćenje, itd.), sve se više pojavljuju izrazi “uslužno društvo” i “uslužna privreda”.
Poput ostalih usluga, i transportna ili logistička usluga ima svoje specifičnosti, a koje treba imati na umu prilikom formulisanja i realizovanja primjerene poslovne politike transportnih kompanija.
Specifičnost transportnih usluga, a samim tim i logističkih usluga, karakterišu neopipljiva priroda, odnosno usluge čine raspoloživim opipljive proizvode premda se same ne mogu opipati, probati ili dodirnuti prije zaključivanja ugovora o prevozu. Zbog toga su ugled transportne kompanije i ugled ljudi koji pružaju transportnu ili logističku uslugu jedan od najpresudnijih faktora efikasnosti i efektivnosti transportnih kompanija.
Transportna usluga se može definisati kao sistemski organizovan proces čiji je rezultat proizišao iz niza međusobno povezanih aktivnosti prevoznika (operatora) i poslovnog okruženja u cilju zadovoljenja zahtjeva korisnika usluge (putnika).
Transportna usluga predstavlja javnu uslugu koja ispunjava zadatak od zajedničkog interesa, koji definiše šira populacija (javnost), a koju obezbjeđuje nadležni organ javne uprave odgovoran da se društveni zahtjevi izraze preko definisanih specifikacija. Transportna usluga je javna usluga raspoloživa za sve zainteresovane korisnike po unaprijed prihvatljivim poznatim uslovima, odnosno ”razumnim” okvirima pristupačnosti i cijene.
Osnovne osobine transportne usluge
- Predmet rada, putnik ili roba, ne pripadaju proizvođaču –organizatoru transportne usluge. Kod transporta putnika, putnik je jednovremeno i predmet rada i korisnik usluge.
- Višeparametarski karakter transportne usluge – pored obima i kvaliteta, bitni parametri transportne usluge u odnosu na druge proizvode i usluge su prostor i vrijeme.
Takođe, one nisu kvarljive u smislu transportnih osobina robe, ali su usluge kvarljive i ne mogu biti predmet skladištenja. Na primjer, sjedište u vozu, avionu, autobusu, neiskorišten vagon ili prostor u skladištu, tovarni prostor na poluprikolici, hladnjači ili kontejneru ili na trajektu vrlo su kvarljive robe i predstavljaju nenadoknadivi gubitak.
Sistem pružanja transportnih usluga suočen je s činjenicom odsustva zaliha, a time i menadžeri u transportu sa složenim problemom upravljanja potražnjom transportnih usluga. Heterogenost transportnih usluga ogleda se kroz raznolikost u kvalitetu transportnih usluga, tako da kvalitet transportnih usluga varira od proizvođača do proizvođača. Ova varijabilnost postoji i unutar jedne „čiste“ transportne ili kompleksne logističke kompanije.
Specifičnost usluge u transportnom ili, šire posmatrano, logističkom procesu može se posmatrati i kroz manjak kapaciteta (ponude), a da se pri tome ne može nadoknaditi uvozom. Danas, transportne i logističke kompanije svoje usluge nude na određenom prostoru, na određenoj mreži, na dijelu mreže, odnosno, sasvim konkretno, na određenoj relaciji. Savremeni tokovi i strategije propagiraju takozvani globalni pristup, tako da imamo kompanije koje su spremne da globalno upravljaju lancima snabdijevanja nudeći i objedinjavajući ekonomiku transporta od „izvora do cilja“ bez granica.
Nadalje, kako transport nije sam sebi svrha, potražnja za transportnim uslugama definiše se kao izvedena potražnja. Budući da je potražnja za transportnim uslugama izvedena potražnja, privredni rast indukuje veću potražnju za transportnim uslugama. Pri tome, treba imati na umu da su različite determinante promjene potražnje za putničkim u odnosu na robni transport, te da planiranje obima potražnje za transportnim uslugama treba proizilaziti iz mogućih projekcija poželjnoga rasta bruto domaćega proizvoda u cjelini.
U pojedinim segmentima, cijena usluge se ne izražava u cjenovnom obliku koji objedinjava jedinicu, na primjer „po kilometru“ ili „po toni“ i sl., pa se, kao specifičnost cijene transportnih usluga, pojavljuje u obliku tarifa. Takve tarife, pored cijene pojedinih transportnih usluga, sadržavaju i odgovarajuće odredbe: opšte i posebne. Svaka transportna ili logistička grana definiše svoju tarifnu politiku, tarifna načela, tarifnu tehniku (…).
Korisnici ili kupci transportnih usluga najčešće se nazivaju „klijentima“, a na primjeru špedicije koristimo termin „komitenti“, a ne „potrošači“. Nadalje, korisnici transportnih usluga gotovo bukvalno ulaze u „fabriku, tvornicu“ (voz, autobus, aerodrom, željeznička ili autobuska stanica, brod, avion, tramvaj, trolejbus i sl.) da bi potrošili uslugu u trenutku njenog transportnog procesa. Za razliku od proizovoda, transportne usluge ne mogu biti dostavljene ili isporučene na udaljene lokacije, što zahtijeva od transportnih kompanija da se lociraju u neposrednoj blizini vlastitih korisnika, odosno da uz infrastrukturno obezbjeđenje preduslova bude dostupna korisnicima, komitentima ili klijentima. Tako, često se transportnim kompanijama, logističkim servisima posebno, kao temelj zahtjeva uspješnosti poslovanja, nametnula potreba disperzionog razmještaja kapaciteta i koordinisanog rada objedinjavanjem ili, popularno korištenim terminom, „uvezivanjem“, „povezivanjem“ partnerskih kompanija, čime bi se usluge učinile dostupnim korisnicima na bilo kojoj tački tržišta.
Naravno, revolucionarne promjene su pratile različite filozofije, koje su lansirane na tržištima – „sopstveni servis“, „od vrata do vrata“, „danas prijem danas isporuka“ (na kraćim relacijama) ili „danas prijem sutra isporuka“ (na srednjim relacijama), JIT itd. – a posljedica je potreba prilagođavanja infrastrukture, uvođenje novih oblika povezivanja i koordinacije na tržištu.
Svakako, ekonomika transporta dio je ekonomske nauke o zakonitostima, međuzavisnostima i razvoju transporta i pojedinih vidova saobraćaja ili transportnih grana. Naravno, to je specijalistička naučna disciplina, razvijala se i razvija se komplementarno sa ostalim granskim ekonomikama.
|
Ekonomika transporta definiše se kao naučna disciplina koja proučava i sistematizuje specifične zakonitosti prevoznog procesa, koje su rezultat njegovih privrednih i logističkih obilježja. Istražuje i pronalazi koja ekonomska, tehnička, tehnološka, organizacijska, infrastrukturna, građevinska, pravna, psihološka, sociološka, medicinska i ostala rješenja idu u smjeru stvaranja optimalnog održivog transportnog sistema, sa krajnjim ciljem maksimiziranja ekonomskih rezultata i stvaranja profita.
Ekonomika transporta bavi se i pronalaženjem optimalnih kombinacija transportnih faktora i poslovanja i maksimalnim korištenjem transportnih resursa, povezivanjem logističkih servisa i upravljanjem troškovima s ciljem održivog i profitabilnog poslovanja.
Nešto bliža definicija ekonomike transporta definiciji ekonomije nalazi se u Enciklopediji Britanica 6: „Transport economics study of the allocation of transportation resources in order to meet the needs of a society“ (Ekonomika transporta proučava alokaciju transportnih resursa na način da se susretnu potrebe društva).
Za razliku od ekonomike transporta, granske ekonomike (ekonomika željezničkog transporta, ekonomika drumskog transporta, ekonomika vazdušnog transporta, ekonomika pomorskog transporta, ekonomika poštanskog transporta…) bave se istraživanjem i izučavanjem elemenata reprodukcije u pojedinoj transportnoj grani, utvrđivanjem učinaka i uticaja mjera opšte ekonomske politike na razvoj pojedinih transportnih grana, položaj pojedine transportne grane u transportnom i privrednom sistemu itd.
Predmet ekonomike transporta može se posmatrati na makro i mikronivou. Razumljivo je da makronivo izučava i sistematizuje specifičnosti, zakonitosti koje proizilaze iz privrednog položaja pojedinih transportnih grana, međuodnosa transportnog i privrednog sistema, transportne i privredne politike, specifičnosti transportnog tržišta, razvoja i globalnih uticaja na poslovanje transportnih operatera danas u granicama regionalnog, internacionalnog tržišta.
S druge strane, mikronivo interesa i izučavanja ekonomike transporta je istraživanje konkretnih problema poslovne politike transportnih kompanija, „transportnih operatera“, „logističkih servisa“ „logističkih provajdera“ i drugih privrednih subjekata koji su u domenu predmetne oblasti.
Prema podacima Međunarodne drumske transportne unije (IRU), samo u ekonomici drumskog transporta, trenutno broji oko 8 000 000 zaposlenih, pa svaki privredni subjekat zahtijeva posebnu analizu i primjenu principa u svakodnevnom poslovanju kako bi zadovoljili zahtjeve tržišta i omogućili razvojnu komponentu svake kompanije. Izrazito veliki broj kompanija u svijetu djeluje u oblasti logističkih, transportnih usluga, te se zahtjevi u svakodnevnim izazovima od osiguravajućih društava, preko avio i željezničkih kompanija, pomorskog, riječnog i logističkih servisa, špedicija, agenata i agencija, provajdera, te preko različitih uslužnih sekundarnih i primarnih djelatnosti, objedinjavaju u veliku porodicu povezanih društava koja koordinisano, povezano i uspješno odgovaraju zahtjevima komitenata, klijenata, korisnika usluga na tržištu.
Istovremenost transportnog procesa i trošenja usluge u prostoru i vremenu – Transportna usluga se mora pružiti, na mjestu gdje, i momentu vremena kada je zahtjev ispostavljen, u obimu i kvalitetu kako je zahtijevano.
Pouzdanost funkcionisanja u pogledu obima i kvaliteta usluge transportnih, kao organizacijsko-tehnoloških sistema, obezbjeđuje se rezervisanjem kapaciteta – vozila, a ne kao kod drugih proizvodno-tehnoloških sistema rezervisanjem proizvoda-usluga.
Završna kontrola kvaliteta, kao faktor pouzdanosti sistema, prije realizacije usluge nije moguća zbog pomenute osobine jednovremenosti isporuke i trošenja usluge. Kontrola kvaliteta usluge obavlja se, dakle, jednovremeno sa “trošenjem” usluge.
Za potpuno razumijevanje osnova ekonomike transporta, neophodno je da se upoznamo i ovladamo načelima teorijskih determinanti transportnog tržišta: od samog pojma, specifičnosti, strukture i organizacije transportnih operatera, preko ekonomsko-eksploatacijskih elemenata pojedinih grana transporta uz njihove prednosti i nedostatke, pa do razlika u ekonomskim i tehničko-eksploatacijskim karakteristikama pojedinih transportnih grana u zemlji i na evropskom transportnom tržitšu.
Transportno tržište valja razumijevati kao kompleksni odnos koji se stvara između ponude i potražnje transportnih usluga (kupci & prodavci) i kao dio opšteg tržišta roba i usluga, koje ima svoje specifičnosti. Za razumijevanje transportne usluge već smo uveli osnove opipljivost i mjerljivost, no svakako potrebno je imati na umu da je orijentacija transportnog tržišta međunarodno ili internacionalno povezivanje, bez zadržavanja, ometanja, jednom riječju težnja tržištu bez granica.
Važno je uočiti da „ino kapital“, ulaganje kapitala na pojedina tržišta se povezuje i sa faktorima u geo-transportnom značenju pojedine države, te interesa za uključivanje u sopstvene okvire, iz čega proizilazi i sljedeća specifičnost transportnog tržišta. Određene konture su proizašle iz transportne politike, odnosno strateških dokumenata EC, ITF ili najnovije inicijative „put svile“.
Zato, u širem smislu, transportno tržište možemo posmatrati i kroz prizmu liberalizacije, otklanjanja opasnosti od izolacije i eliminaciju prepreka (carinska procedura), s ciljem pojednostavljenih procedura i ispunjavanje uslova za slobodan pristup tržištu. To su samo neke od specifičnosti kojima se svaka kompanija ili preduzeće treba posvetiti ukoliko želi ponuditi svoje suluge.
Kako je zbog navedenih specifičnosti teško dati preciznu definiciju tržišta transportnih, odnosno logističkih usluga, idealno tržište transportnih usluga moglo bi se definisati kao razvijeni mehanizam za nesvjesnu koordinaciju ljudi, aktivnosti i kompanija preko sistema cijena, zatim preko skupa raspoloživih transportnih kapaciteta, resursa i usluga, kvantitativno i kvalitativno usklađenih u vremenu, optimiziranih po mjestu i načinu transporta.
Struktura transportnog tržišta nije predvidiva, ali je potpuna ili, kako je nazivaju, savršena konkurencija kada postoji veliki broj ponuđača i veliki broj korisnika transportnih usluga. Cilj eliminacije prepreka, koje za posljedicu imaju povećanje troškova zbog zadržavanja i usporavanja tokova robe i ljudi (na primjer, granični prelazi sa zemljama van EU), svakako su interes svih država i privrednih subjekata kako bi se poboljšali uslovi za savršenu konkurenciju.
U uslovima savršene konkurencije, niko od aktivnih tržišnih učesnika transportnog tržišta svojom veličinom i tržišnom moći nije u stanju uticati na opšti nivo cijena. Svaki pojedinačni pokušaj transportnih kompanija da podignu cijenu transportnih usluga iznad cijene transportnih usluga konkurentskih transportnih kompanija, završio bi najprije padom njihove prodaje i ostvarenog dobitka, a potom i uklanjanjem s transportnog tržišta, jer bi njihovi korisnici transportnih usluga prešli kod konkurentskih transportnih kompanija. Savršena konkurencija najviše pogoduje korisnicima transportnih usluga jer im garantuje najniže cijene i najveći kvalitet transportnih usluga. Svakako, najzastupljenije je u segmentu drumskog transporta. Na prostoru evropskog transportnog tržišta možemo se koristiti sa određenim aplikativnim rješenjima u smislu „blic analize“ ponude i tražnje na polju drumskog transportnog tržišta. (www.timocom.com) Analizom podataka može se zaključiti da u uslovima savršene konkurencije niti jedan ponuđač transportnih usluga nema značajniji tržišni udio, te, u skladu s tim, cijenu transportnih usluga prihvata kao zadanu veličinu i variranjem autputa postiže ravnotežu.
Budući da je teško uspostaviti na cjelokupnom evropskom transportnom tržištu idealno i savršeno tržište, realno je očekivati da u pojedinim regionima ili koridorima, dolazi do oscilacije cijena u zavisnosti od raspoloživih kapaciteta i potreba za transportnim uslugama. U narednim poglavljima analiziraćemo uticaj troškova u poslovanju kompanija.
Pored savršene konkurencije, na transportnom tržištu pojavljuju se strukture kao što je oligopol. Pod oligopolom, na transportnom tržištu podrazumijeva se takva tržišna struktura kod koje na strani ponude transportnih usluga postoji mali broj ponuđača, a na strani potražnje veliki broj korisnika (kupaca) transportnih usluga (duopol – dva ponuđača transportnih usluga; triopol – tri; oligopol sa četiri – tetrapol). Navedimo neke od primjera na našem tržištu.
Svjesni činjenice da su jedan od dva ili tri ponuđača na transportnom tržištu, često se dolazi do takozvanih neformalnih sporazuma, kod kojih je svaki od partnera uvjeren da je takav sporazum u njegovom vlastitom interesu.
KLASTER LOGISTIKA
